سیلاب و آب‌گرفتگی معابر شهری و روستایی یکی از مهم‌ترین مخاطرات ماه‌های پربارش سال محسوب می‌شود اما با توجه به تشدید فعالیت سامانه بارشی «مونسونی» در برخی از نقاط کشور نیاز است توصیه‌های ایمنی در هنگام، قبل و بعد از وقوع سیل توسط مردم جدی گرفته شود.

به گزارش صدای بانک از خبرگزاری ایمنا، چند سالی است که بارندگی‌ها در مقاطع مختلف سال منجر به بروز سیل و آبگرفتگی می‌شوند. در چند روز اخیر نیز بسیاری از استان‌ها با این پدیده مواجه شدند و سیل خسارت‌های جانی و مالی به همراه داشته است. فعالیت سامانه بارشی تابستانه و بارش‌های رگباری چند روزی است در استان‌های مختلف آغاز شده است و روزهای پنجشنبه و شنبه شاهد تشدید فعالیت سامانه بارشی «مونسونی» خواهیم بود.
ماهیت این بارش‌ها در مقطع کوتاهی بسیار ناگهانی و فراوان است که به‌طورمعمول در ارتفاعات کوه‌ها شاهد این بارندگی‌های شدید هستیم و با سیلاب‌هایی بستر رودخانه‌های فصلی و روستاهای کنار رودخانه‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد باوجود این شرایط با اقدامات پیش و حین بروز سیلاب می‌توان از خسارات و تلفات این پدیده را کاهش داد که در ذیل به مهم‌ترین پرسش‌ها و نکات مهم در پیشگیری و کاهش این پدیده پاسخ‌داده شده است.

سیلاب چیست و چگونه رخ می‌دهد؟
همان‌طور که می‌دانیم سیل از بلایای طبیعی است که همه‌ساله در گوشه و کنار دنیا اتفاق می‌افتد و باعث خسارت‌های مالی و جانی زیادی می‌شود. سیلاب هم ازنظر تلفات جانی و هم ازنظر خسارات مالی مهیب‌ترین بلای طبیعی در جهان محسوب می‌شود و مانند هر بلای طبیعی دیگری دارای آثار تخریبی غیرقابل‌اجتناب است. بر اساس جغرافیای طبیعی کشورمان و میزان حادثه‌خیزی برخی مناطق آن، در بعضی موارد اثرات سو ناشی از وقوع سیل کمتر از زلزله نبوده و عدم پیشگیری از وقوع آن، خسارات جبران‌ناپذیری را بر جای می‌گذارد.
به‌طور کلی سیل در هنگام باران شدید یا برف در یک منطقه جغرافیایی خاص به‌وسیله تغییر بستر رودخانه‌ها و تخریب سدها و آب‌بندها به وجود می‌آید. آثار و عواقب ناشی از سیل ممکن است فقط ناحیه‌ای (به‌عنوان‌مثال محله یا شهری) را در بربگیرد. اما این امکان نیز وجود دارد که سیل تمامی حوزه یک رودخانه (ازجمله چند استان) را هم‌زمان باهم درگیر کند. بااین‌حال تمام سیل‌ها شبیه به هم نیستند. در برخی موارد، سیل حاصل فرآیندی تدریجی بوده و ممکن است در یک بازه زمانی چندروزه روی بدهد. اما سیل‌های برق‌آسا یا ناگهانی بدون هیچ علائم قابل‌مشاهده‌ای از بارش باران ممکن است (به‌عنوان‌مثال در عرض چند دقیقه) روی بدهند. این نوع سیل ناگهانی به‌طور معمول خطرناک بوده و به‌صورت ستونی خروشان از آب به همراه صخره‌های سنگی، گل‌ولای و سایر خار و خاشاک‌های موجود در مسیر، خود را نشان می‌دهد.
سیل به علت ترک‌خوردگی یا شکاف در دیواره یک آب‌بند یا لنگرگاه نیز ایجاد می‌شود. این نوع سیل هم می‌تواند بسیار مخرب باشد. شکستن سد نیز موجب سیل شده که آثار و عواقبی نظیر سیل برق‌آسا به وجود خواهد آورد. ایران به لحاظ برخورداری از موقعیت کوهپایه‌ای و آب‌وهوای خشک و نیمه‌خشک، اگرچه در مقایسه با دیگر کشورها مقدار بارش در آن کم بوده و طی سال‌های نرمال، میزان بارشی حدود ٢٥٠ میلی‌متر دارد، اما بارش‌ها در برخی نقاط کشور با شدت صورت گرفته و با در نظر گرفتن خشکی طبیعت، پس از یک بارش بلافاصله روان آب‌ها ایجادشده و در صورت شدت بارش باعث می‌شود سیلاب پدید آمده و خسارات هنگفتی به منابع کشاورزی و مالی مردم برسد.
در یک طبقه‌بندی کلی می‌توان سیلاب‌های رخ‌داده در کشور را بر اساس محل وقوع، به چهار دسته زیر تقسیم نمود:
سیل رودخانه‌ای
در سیل رودخانه‌ای، آب رودخانه از کرانه آن عبور نموده و در اراضی مجاور پخش می‌شود. در این حالت هر دو مورد سرعت جریان و سرعت‌بالا آمدن آب نسبتاً کم است. سیل رودخانه‌ای نتیجه وقوع طولانی‌مدت باران در اراضی با وسعت زیاد رخ می‌دهد. در این نوع سیل نواحی پایین‌دست نیز ممکن است حتی در صورت عدم دریافت بارندگی زیاد تحت تأثیر قرار گیرد.
سیل دریایی
این نوع سیل در ساحل دریا رخ داده و مربوط به نواحی‌ای است که زمین‌های مجاور دریا برای محافظت از جزر و مد توسط دیواره یا خاک‌ریز محافظت می‌گردد. در چنین مناطقی، پیدایش موج‌های شدید در کنار بالا آمدن سطح آب دریا، به دلیل کاهش فشار، موجب کوبیده شدن آب به بدنه و تاج دیواره محافظ شده و با رخنه و گذر نمودن از آن در زمین‌های پشت ساحل پخش می‌شود. سرعت سیل در ابتدای ورود به زمین‌های خشک سریع بوده ولی در ادامه سرعت آن کاهش می‌یابد.
سیل شهری
اگرچه در نواحی شهری سیل می‌تواند در نتیجه هر یک از انواع سیل شامل، رودخانه‌ای و ساحلی رخ دهد ولی نوع خاصی از این پدیده وجود دارد که سیل شهری نامیده می‌شود. در رخداد این نوع سیل علت اصلی نبود یا ضعف سیستم زهکشی در شهر است.
سیل‌بارانی یا برکه ساز
این نوع سیل در اراضی نسبتاً پست رخ می‌دهد. به‌طور مستقیم حاصل بارندگی است؛ آن‌هم در شرایطی که حجم بارش از ظرفیت نفوذ و زهکش منطقه‌ای که باران بر آن هست، فراتر رود؛ در واقع، این سیل از رودخانه‌ها حاصل نمی‌شود بلکه نتیجه آبی است که در مسیر ورود به رودخانه قرار دارد. مشخصه این نوع سیل، تدریجی بودن وقوع آن است و فرصت کافی برای ترک منطقه توسط ساکنان وجود دارد.

چگونه از خطر وقوع سیل مطلع شویم؟
توجه به هشدارهای هواشناسی که از طریق رسانه ملی، سایت‌های خبری و فضای مجازی منتشر می‌شود، بسیار ضروری است و افراد در مناطق مختلف باید این هشدارها را جدی بگیرند. به‌ویژه در فصول بارشی اگر برنامه سفر دارند باید هشدارهای هواشناسی را مورد توجه قرار دهند و در طول مسیر در کنار رودخانه‌ها و مسیرهایی که آبگیر هستند به‌هیچ‌وجه توقف نکنند. افرادی که در مناطقی زندگی می‌کنند که بحران سیل در آنجا شایع است باید در هنگام وقوع هشدارها به‌طور کامل آماده باشند. همچنین اگر پیام تخلیه منازل داده می‌شود، افراد باید کوتاه‌ترین زمان ممکن محیط را تخلیه کنند.

قبل از وقوع سیل چه هشدارهایی داده می‌شود؟
هشدار سیل در رسانه‌ها به معنای آن است که سیل جاری‌شده است یا جاری خواهد شد لذا از قبل آماده‌باشید.
همواره کیف امدادونجات هلال‌احمر را در منزل آماده داشته باشید. اصل بهداشت روانی عبارت است از حفظ خونسردی و همدلی با دیگران توأم با امید به خداوند؛ این نکته را هرگز فراموش نکنید.
از منابع مختلف ازجمله رادیو و تلویزیون و سایر وسایل ارتباطی مانند بی‌سیم و پایگاه انتظامی، اطلاعات و آگاهی‌های لازم را دریافت کنید.
برای زمان وقوع سیل در منبعی آب سالم ذخیره کنید.
در مناطق سیل‌خیز تأمین جانی و مالی در برابر زیان‌ها ضروری است؛ بنابراین بهتر است اسناد و اوراق بهادار را در جعبه‌ای مطمئن قرار دهید.
درنظر داشته باشید اگر به شما گفته شود منزل را تخلیه کنید، به چه جاهایی می‌توانید بروید؛ بنابراین از قبل چند مکان را انتخاب کنید.
کمی بنزین در باک خودرو داشته باشید؛ زیرا ممکن است مجبور شوید خانه را ترک کنید.
با مناطق سیل‌خیز آشنا شوید؛ برای اطلاعات بیشتر می‌توانید با مرکز هلال‌احمر محل خودتان تماس بگیرید.
تابلوی برق را در طبقات فوقانی ساختمان جاسازی کنید.
خانواده و اموالتان را در برابر سیل بیمه کنید.
از ساختن خانه یا محل کار خود در مکان‌هایی که خطر سیل آنجا را تهدید می‌کند، خودداری کنید.

نکات مهم هنگام وقوع سیل
اگر در خارج از ساختمان (اداری، مسکونی) هستید، خونسرد باشید.
از جاده‌های هموار عبور کنید و به محل‌هایی که امکان فروریختن آن‌ها وجود دارد، نزدیک نشوید.
اصل بهداشت روانی عبارت است از حفظ خونسردی و همدلی با دیگران توأم با امید به خداوند سبحان.
درصورتی‌که مجبور به ترک منزل و محل سکونت خود هستید، قبل از خروج باید جریان برق، آب و گاز را قطع کنید و اگر مجبور به ماندن در ساختمان هستید، نیز بهتر است که این کار را انجام دهید.
برای کسب اطلاعات و دستورالعمل‌های لازم به پیام‌های رادیو و تلویزیون گوش کنید و درصورتی‌که دستور تخلیه داده شد، در کوتاه‌ترین زمان ممکن این کار را انجام دهید.
در منطقه سیل‌زده مراقب مارها باشید؛ زیرا سیل، مارها را از لانه بیرون می‌کشد.
اگر تصور می‌کنید سیل درگذشته شروع شده است، فوراً منزل را ترک کنید؛ چراکه ممکن است تنها چند ثانیه وقت گریز داشته باشید.
اگر منزل شما در محاصره سیلاب قرارگرفته است به بالاترین نقطه ساختمان پناه ببرید. گوش‌به‌زنگ باشید تا در صورت اعلام سیلاب برق‌آسا و به‌سرعت منزل را ترک کنید.
اگر خودروی شما در آبی که به‌سرعت سطح آن‌ها بالا می‌آید، گیرکرده است، فوراً آن را رها کنید و به محل مرتفعی بروید؛ به‌آرامی رانندگی کنید و مراقب خرابی‌ها و شیب‌های جاده باشید. هنگام رانندگی از دنده‌های سنگین استفاده کنید، زیرا ترمزها در آب به‌خوبی کار نمی‌کنند.
اگر خانه شما در محل مرتفعی است، همان‌جا بمانید.
به نقطه مرتفعی دور از رودخانه‌ها، نهرها، جویبارها و زهکشی‌ها بروید.

مهم‌ترین اقدامات در هنگام بروز سیل
سیل انواع مختلفی دارد و شامل طغیان، سیل‌های ناگهانی یا برق‌آسا و سیل‌های شهری می‌شود. افراد با توجه به این‌که در چه منطقه‌ای زندگی می‌کنند شاهد وقوع سیل‌های متفاوتی هستند. در خصوص سیل‌های برق‌آسا که به‌یک‌باره اتفاق می‌افتند، نمی‌توانیم هیچ واکنشی از خود نشان دهیم. تنها کاری که می‌توانیم انجام دهیم این است که به هشدارهای هواشناسی توجه کنیم و در کانون سیل قرار نگیریم.
در خصوص سیل‌های شهری یا سیل‌هایی که براثر طغیان یا آب‌گرفتگی ایجاد می‌شود مهم‌ترین نکته این است که پیش از وقوع سیل به پیام‌های هشداری توجه کنیم و هنگام وقوع آن در نقاط بالادست کانون رودخانه‌ها قرار بگیریم. همچنین از مناطقی که محل عبور تند آب‌ها و سیل است دوری‌کنیم و اسناد، مدارک و وسایل مهمی را که در منزل وجود دارند به مکان‌هایی که ارتفاع بالاتری دارند و خطر آبگرفتگی در آن کمتر است، منتقل کنیم.

نحوه نجات جان خود در داخل خودرویی که گرفتار سیل شده است
اگر هنگام وقوع سیل و بارش‌های شدید در خیابان و داخل خودرو هستید، باید در مکانی ایمن متوقف شوید. نکته مهم در خصوص منطقه ایمن این است که در بالادست این مکان، دره، رودخانه، چشمه یا منطقه‌ای که درگذشته ردی از عبور آب و جریان‌های سریع آبی بوده است، وجود نداشته باشد، زیرا توقف در این مکان‌ها بسیار خطرناک است. باید درجایی متوقف شوید که به‌طور کامل مسطح باشد تا خطر سقوط سنگ در آن وجود نداشته باشد. همچنین باید در مناطقی به‌دور از کانون‌های خطر، تیرهای برق فشارقوی و از همه مهم‌تر به‌دور از سازه‌هایی که ایمن نیستند مانند ساختمان‌های نیمه‌کاره داربست دار، باشید.

راهکارهای کاهش آسیب‌های ناشی از سیل
ساخت‌وساز خانه‌ها تابع اصول مهندسی شهرها است. مهم‌ترین فاکتور در خصوص سیل و ساخت‌وسازها امروزه این است که شهرها، روستاها و مکان‌هایی که محل زندگی هستند باید بر مبنای پهنای محیط‌های آبخیزداری، بارش‌ها و رودخانه‌ها باشند. باید طرح‌های آمایش سرزمینی صورت بگیرد و مکان‌های ایجاد شهرها مناسب و به‌دور از نقاط مستعد سیلاب باشد. بروز سیل امروزه با پیش‌بینی و مکان‌یابی صحیح ایجاد منازل و شهرک‌ها و محیط‌های مسکونی قابل‌کنترل است.

مهمترین نکات پس از وقوع سیل
برای جلوگیری از مخاطراتی مانند برق‌گرفتگی و نشت گاز، قبل از ترک خانه باید سیستم برق و کنتور گاز را قطع کنید. اسناد، مدارک و باقی وسایل مهم را در مکان‌های مطمئن قرار دهید. پس از وقوع سیل باید به چند فاکتور مهم توجه کرد. پس از اتمام سیل، خانه‌ها آکنده از گل‌ولای و لجن هستند و باید به‌طور کامل تخلیه شوند. پس‌ازآن باید فاضلاب، سیستم برق، سیستم گاز و منابع انرژی مورد بازرسی قرارگرفته شوند. همچنین کل منزل باید گندزدایی شود، زیرا میزان آلودگی در سیل بسیار زیاد است.
در زمان وقوع سیل به پی‌ساختمان‌ها آسیب زیادی وارد می‌شود. درنتیجه باید از اینکه ساختمان‌ها ازنظر ایمنی هنوز مستحکم هستند و به پی آن‌ها آسیب وارد نشده است، مطمئن شویم. نکته مهم دیگر در خصوص مواد اشتعال‌زا است. در هنگام وقوع سیل امکان ایجاد حریق نیز وجود دارد. نشت مواد سمی و مایعات اشتعال‌زا مانند پمپ‌بنزین‌ها یا مخازن سوخت، می‌توانند در حوزه شهری باعث ایجاد حریق وسیعی شوند.
در زمان وقوع سیل چگونه باید عملیات امداد و نجات افراد گرفتار صورت گیرد؟
در سیل قوی‌ترین افراد نیز نمی‌توانند عملیات امداد و نجات را انجام دهند. در کانون سیل هر شخصی قادر نیست وارد سیلاب شود و تنها نیروهای امدادونجات آموزش‌دیده و با تخصص سیلاب و با ابزارهای مخصوص می‌توانند کار نجات را انجام دهند.

اقدامات لازم بعد از وقوع سیل
با مناطق سیل‌زده آشنا شوید. اگر در این موارد مطمئن نیستید، با مراکز جمعیت هلال‌احمر محل خود تماس بگیرید.
برای کسب اطلاعات و دستورالعمل‌های لازم به رادیو گوش دهید.
کمک‌های اولیه را به افراد آسیب‌دیده برسانید و در صورت نیاز از دیگران کمک بخواهید.
از مناطق سیل‌زده دور شوید مگر آن‌که از شما درخواست کمک شده باشد یا این‌که بتوانید کمک کنید.
از سیم‌های آویزان برق و منابع اصلی آب و شبکه‌های تخریب‌شده فاضلاب دور شوید و این موارد را به مقامات مسئول گزارش دهید.
سیل به خطوط برق آسیب می‌رساند و موجب بروز آتش‌سوزی می‌شود؛ این تخریب می‌تواند آتش‌سوزی در انبارهای حاوی مواد سوختی را گسترش دهد.
سعی کنید شعله‌های کوچک آتش را خاموش‌کنید و به‌سرعت با آتش‌نشانی و اورژانس تماس بگیرید.
منابع تخریب‌شده آب ممکن است باعث کاهش فشار آب شود؛ هنگام فرونشاندن حریق به نکته فوق توجه کنید.
پس از سیل شیوع بیماری‌های عفونی مانند عفونت دستگاه گوارش ناشی از انواع میکروب‌ها و ویروس‌ها (شیگلا- اشرشیاکلی- هپاتیت و عامل حصبه) وجود دارد که باید مراقبت‌های لازم بهداشت فردی و عمومی و بهداشت آب و غذا به عمل آید.